Tố Hữu là một tác giả có vị trí đặc biệt quan trọng. Ông là một nhà thơ tiêu biểu của dòng thơ cách mạng Việt Nam. Tố Hữu đã để lại một khối lượng tác phẩm đồ sộ và có tầm ảnh hưởng lớn. Tác phẩm “khi con tu hú” là một trong những sáng tác được đánh giá cao.
Tác phẩm được ông sáng tác khi đang bị địch giam trong nhà lao Thừa Phủ. Tác phẩm diễn tả nổi khổ của người cách mạng, càng khao khát được phục vụ cách mạng được chiến đấu người chiến sĩ càng cảm thấy bức bối uất ức khi bị giam hãm giữa bốn bức tường ngột ngạt chứng kiến thời gian cứ đằng đẵng trôi qua khi ở bên ngoài tinh thần kháng chiến đang sôi sục.
Những nội dung chính:
I. Tìm hiểu chung
1. Tác giả
– Tố Hữu (1920-2002), tên khai sinh là Nguyễn Kim Thành, quê gốc ở làng Phù Lai, nay thuộc xã Quảng Thọ, huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế.
– Ông giác ngộ lý tưởng cách mạng khi đang học ở trường Quốc học. Tháng 4/1939, Tố Hữu bị thực dân Pháp bắt giam vào nhà lao Thừa Phủ (Huế). Sau đó chuyển sang nhà tù Lao Bảo (Quảng Trị) và nhiều nhà tù ở Tây Nguyên.
– Sau cách mạng, ông đảm nhiệm nhiều chức vụ quan trọng trong Đảng và chính quyền đồng thời vẫn sáng tác thơ.
– Ở ông có sự thống nhất đẹp đẽ giữa cuộc đời cách mạng và cuộc đời thơ. Ông được coi là lá cờ đầu của thơ ca cách mạng và kháng chiến.
– Các tác phẩm chính: Từ ấy (1937-1946); Việt Bắc (1946-1954); Gió lộng (1955-1961); Ra trận (1962-1971); Máu và hoa (1972-1977), Một tiếng đờn (1979-1992);…
2. Tác phẩm
a. Xuất xứ:
Bài thơ Khi con tu hú được sáng tác tháng 7/1939 trong nhà lao Thừa Phủ (Huế) khi tác giả mới bị bắt giam ở đấy. Bài thơ được in trong tập thơ “Từ ấy”.
b. Thể thơ:
Bài thơ được viết theo thể thơ lúc bát (6/8) nhịp nhàng, uyển chuyển, giàu âm hưởng, có nhiều khả năng truyền tải cảm xúc trữ tình.
c. Bố cục: 2 phần:
– Phần 1: 6 câu thơ đầu: Tiếng chim tu hú thức dậy mùa hè rực rỡ trong lòng nhà thơ (tả cảnh).
– Phần 2: 4 câu cuối: Tiếng chim tu hú bừng thức khát vọng tự do cháy bỏng trong lòng người tù (tả tình)
II. Tìm hiểu văn bản
1. Bức tranh mùa hè trong tâm tưởng người tù cách mạng
– Với âm điệu du dương trầm bổng, nhịp thơ khoan thai, êm ái, 6 câu thơ đầu đã vẽ ra một bức tranh mùa hè tuyệt đẹp, một mùa hè rộn rã âm thanh, rực rỡ sắc màu và tràn trề nhựa sống:
“Khi con tu hú gọi bầy
Lúa chiêm đang chín trái cây ngọt dần
Vườn râm dậy tiếng ve ngân
Bắp rây vàng hạt đầy sân nắng đào”
+ Âm thanh: tiếng chim tu hú gọi bầy, tiếng ve ngân, tiếng sáo diều.
+ Màu sắc: Màu vàng của lúa, của bắp; màu hồng của nắng, màu xanh của trời…
+ Hương vị: Lúa chín, trái cây ngọt…
=> Tất cả đều đang hứa hẹn, đang ở độ thanh xuân nhất: Tươi đẹp và rực rỡ. Tất cả vừa mới bắt đầu, như tuổi trẻ của người thanh niên cộng sản, căng tràn nhựa sống.
– Hình ảnh đối lập: Con chim tu hú tự do, cất cao tiếng hót >< người chiến sĩ cộng sản bị tù đầy, ngột ngạt.
=> Tiếng chim “tu hú” vô tình tác động đến tâm hồn của người tù trẻ tuổi. Nằm trong xà lim chật hẹp, tối tăm, cách biệt với thế giới bên ngoài, nhà thơ lắng nghe tiếng chim rộn rã, lắng nghe mọi âm thanh cuộc đời bằng tâm hồn và trái tim nhạy cảm của người nghệ sĩ. Một tiếng chim thôi cũng đủ để gợi trong tâm tưởng nhà thơ cả một trời thương nhớ: những mùa hè nồng nàn của quê hương; hay khát khao cháy bỏng về cuộc sống tự do.
– Ta thấy tác giả nói “đương chín” (đang chín) – trái cây ngọt dần chứ không phải là đã ngọt. Dường như mùa hè đang đến dần, nhà thơ muốn nó đừng trôi qua nhanh mà hãy chậm rãi nhà thơ muốn níu giữ từng chút một thời gian.
– Giữa chốn ngục tù người chiến sĩ ấy nhớ tiếng ve ngân nhớ sân bắp phơi đầy. Đó là những hình ảnh âm thanh màu sắc của đời sống thường thật bên ngoài mà sao nhà thơ lại nhớ đến tột cùng như thế, thèm muốn được ngắm nhìn chúng đến như thế. Chắc hẳn trong chốn lao tù ấy ánh sáng thiên nhiên bầu trời thiên nhiên cũng là một điều tưởng chừng như quá xa xỉ đối với nhà thơ.
– Bức tranh tưởng chừng như đang thu dần lại thì bỗng được mở ra bằng một không gian rộng lớn hơn:
“Trời xanh càng rộng càng cao
Đôi con diều sao lộn nhào từng không…”.
+ Điệp từ “càng” như mở ra một không gian: cao hơn, rộng hơn, xanh hơn.
+ Hình ảnh “đôi con diều sáo lộn nhào từng không” mang ý nghĩa biểu tượng cho sự tung hoành và khát vọng được bay bổng tự do cùng thiên nhiên đất trời.
+ Dấu ba chấm như muốn nói rằng còn nhiều sự vật chưa kể hết và đó là một không gian dài, rộng đến vô cùng vô tận, không có điểm dừng.
– Nhìn thiên nhiên ấy tác giả càng thấy đau xót cho thân phận mình khi con chim ngoài trời cũng được tự do bay lượn trong bầu trời mà tại sao con người lại bị chôn vùi trong nhà lao với bốn bức tường cô độc không thể tự do vùng vẫy bên ngoài.
– Đoạn thơ sử dụng nghệ thuật tả cảnh rất sinh động, cụ thể, gợi cảm các từ ngữ lựa chọn có giá trị tạo hình. Đặc biệt phép liệt kê được vận dụng để tạo ra những ấn tượng huy hoàng về một mùa hè phong phú và khát khao của tuổi trẻ.
=> Mùa hè chỉ thức dậy trong niềm hồi tưởng của tác giả, nhưng đọc 6 câu thơ đầu, người đọc tưởng như người viết đang sống giữa nó, miêu tả nó trực tiếp bằng sự tinh tường của tất cả các giác quan từ thính giác, thị giác, đến vị giác, khướu giác… Phải có một niềm yêu đời, yêu sự sống thiết tha, mãnh liệt mới vẽ được bức hoạ mùa hè bằng thơ đẹp, sinh động trong một hoàn cảnh đặc biệt như vậy.
2. Tâm trạng người tù cách mạng
4 câu thơ cuối trực tiếp bộc lộ cảm xúc, tâm trạng của tác giả. Đó là tâm trạng đau khổ, bực bội, uất ức, ngột ngạt nhưng không hề có vẻ bi quan, chán chường, tuyệt vọng của một tâm hồn yếu đuối dễ bị gục ngã, quy phục trước hoàn cảnh:
“Ta nghe hè dậy bên lòng
Mà chân muốn đạp tan phòng, hè ôi.
Ngột làm sao, chết uất thôi
Con chim tu hú ngoài trời cứ kêu!”
– Tiếng chim nhắc nhớ đến mùa hè và tạo nên sự xao động lớn trong tâm hồn thi sĩ. Cảm xúc cứ dâng lên từng đợt, từng đợt như sóng dậy, thôi thúc con người biết phá tung xiềng xích, phá tan tù ngục để trở về với cuộc sống phóng khoáng, tự do.
– Dường như sức nóng của mùa hè đang rừng rực cháy trong huyết quản người thanh niên yêu nước Tố Hữu. Sức sống mãnh liệt của mùa hè chính là sức sống mãnh liệt của tuổi trẻ khát khao lí tưởng cách mạng, khát khao hoạt động, cống hiến cho dân, cho nước. Tiếng chim tu hú là tiếng gọi thôi thúc của cuộc sống đối với người chiến sĩ cách mạng đang bị giam cầm. Bên ngoài là tự do, phóng khoáng, còn nơi đây là tù túng, bức bối.
– Tâm trạng đau khổ, uất ức bật thốt thành lời thơ thống thiết. Cách ngắt nhịp bất thường (Nhịp thơ đang đều đều, êm ái đến câu 8 và 9 bỗng bị ngắt bất thường 6/2, 3/3) kết hợp với các từ ngữ có khả năng đặc tả và những từ cảm thán như truyền đến độc giả cái cảm giác uất hận cao độ và niềm khao khát cháy bỏng muốn thoát ra khỏi cảnh tù ngục, trở về với cuộc sống tự do bên ngoài của người thanh niên yêu nước đang bị giam cầm trong lao tù đế quốc.
– Câu thơ chứa đựng nỗi khắc khoải, vật vã, day dứt khôn nguôi cả về thể xác lẫn tâm hồn của nhà thơ trẻ. Trong hoàn cảnh ấy, thời khắc ấy, người cộng sản phải tự đấu tranh với bản thân để làm chủ mình, vượt lên những đắng cay nghiệt ngã của lao tù đế quốc, nuôi dưỡng ý chí, giữ vững khí tiết và tinh thần đấu tranh cách mạng.
– Đó là một hình thức đấu tranh tích cực mà Bác Hồ rất tâm đắc khi Người rơi vào chốn lao tù của Tưởng Giới Thạch: Thân thể ở trong lao, Tinh thần ở ngoài lao. Các chiến sĩ cách mạng tiền bối trung kiên cũng đã khẳng định: Giam người khóa cả chân tay lại, Chẳng thể ngăn ta nghĩ tự do. (Xuân Thủy)
– Ở trong tù, cuộc sống như dồn vào phạm vi âm thanh. Trong bài Tâm tư trong tù, Tố Hữu viết:
Cô đơn thay là cảnh thân tù
Tai mở rộng và lòng sôi rạo rực
Tôi lắng nghe tiếng đời lăn náo nức.
=> Âm thanh là sợi dây liên hệ với cuộc đời “ngoài kia”. Ngoài kia, mùa hè náo nức; ở trong này, không gian ngột ngạt; còn tiếng chim tu hú thì “cứ kêu”.
– Bài thơ mở đầu bằng tiếng chim tú hú và kết thúc cũng bằng tiếng chim tu hú. Mỗi tiếng kêu của nó là một tín hiệu gợi nhắc về cuộc sống tự do và thân phận tù tội. Nếu ở đầu bài, tiếng chim tu hú là tiếng báo mùa, một thứ âm thanh hay và đẹp thì ở cuối bài, nó là một thứ âm thanh nhức nhối, thúc giục hành động. Tố Hữu đã rất tinh tế khi chỉ bằng tiếng chim báo mùa đã gợi tả được nhiều nỗi niềm, tâm sự, cảm xúc của người tù cộng sản.
– Lắng nghe tiếng chim tu hú, tâm trạng của tác giả cũng chuyển biến từ niềm hân hoan trước mùa hè sôi động đến nỗi uất ức, bực tức, đau khổ khi bị giam cầm uổng phí và khát khao phá tan bức tường nhà giam ngột ngạt để trở về với cuộc sống tự do tươi đẹp. Bài thơ kết thúc bằng cách mở ra tiếng chim tu hú cứ kêu “như giục giã những hành động sắp tới” (Trần Đình Sử).
=> Đoạn thơ là tâm trạng đau khổ, uất ức, ngột ngạt của người tù cách mạng. Tâm trạng ấy như truyền đến độc giả cái cảm giác ngột ngạt cao độ, niềm khát khao cháy bỏng muốn đạp tan phòng giam, phá tan xiềng xích thoát khỏi cảnh ngục tù, trở về với cuộc sống tự do để tiếp tục hoạt động cách mạng.
III. Tổng kết
1. Nội dung
Bài thơ thể hiện lòng yêu đời, yêu lý tưởng của người chiến sĩ cộng sản trẻ tuổi trong hoàn cảnh ngục tù.
2. Nghệ thuật
– Thơ lục bát giàu nhạc điệu, mượt mà, uyển chuyển. Cảm xúc thiết tha, sôi nổi.
– Biện pháp tu từ điệp ngữ, liệt kê tạo tính thống nhất vừa thể hiện sự đối lập khát khao sự sống đích thực đầy ý nghĩa với hiện tại buồn chán vì bị giam hãm trong nhà tù.
